صناعات خمس

در درسهای گذشته ، مكرر درباره مواد قياسها بحث كرديم . مثلا در قياس:
سقراط انسان است .
هر انسانی فانی است .
پس سقراط فانی است .
دو قضيه صغرا و كبرا ماده قياس را تشكيل می‏دهند ، ولی اين دو قضيه در
اينجا شكل خاص دارند ، و آن اين كه اولا " حد وسط " تكرار شده ، و
ثانيا " حد وسط " محمول در صغرا و موضوع در كبرا است ، و ثالثا صغرا
موجبه است و رابعا كبرا كليه است . اين چگونگيها به اين دو قضيه شكل‏
خاص داده است و اينها صورت قياس را تشكيل می‏دهند .
قياسات از نظر اثر و فايده ، پنج گونه مختلف‏اند و اين پنج گونگی‏
قياسات مربوط است به ماده نه به صور آنها . انسانها كه قياس می‏كنند و
استدلال قياسی می‏آورند هدفهای مختلفی دارند . هدف انسانها از قياسها يكی‏
از آثار پنجگانه‏ای است كه بر قياسها

مترتب است .
اثری كه بر قياس مترتب می‏شود و هدفی كه از آن منظور است گاهی يقين‏
است ، يعنی منظور قياس كننده اين است كه واقعا مجهولی را برای خود و
يا برای مخاطب خود تبديل به معلوم كند و حقيقتی را كشف كند . در فلسفه‏
و علوم معمولا چنين هدفی منظور است و چنين نوع قياساتی تشكيل می‏شود .
البته در اين وقت حتما بايد از موادی استفاده شود كه يقين آور و غير
قابل ترديد باشد .
ولی گاهی هدف قياس كننده مغلوب كردن و به تسليم وادار كردن طرف‏
است . در اين صورت ضرورتی ندارد كه امور يقينی استفاده شود ، و می‏توان‏
از اموری استفاده كرد كه خود طرف قبول دارد ولو يك امر يقينی نباشد .
و گاهی هدف ، اقناع ذهن مخاطب است برای اين كه به كاری وادار شود و
يا از كاری بازداشته شود . در اين صورت كافی است كه از امور مظنون و
غير قطعی دليل آورده شود ، مثل اين كه می‏خواهيم شخصی را از كار زشتی باز
داريم ، مضرات احتمالی و مظنون آن را بيان می‏كنيم .
گاهی هدف استدلال كننده صرفا اين است كه چهره مطلوب را در آئينه خيال‏
مخاطب ، زيبا يا زشت كند . در اين صورت با پوشاندن جامه‏های زيبا يا
زشت خيالی به مطلوب ، استدلال خويش را زينت می‏دهد .
و گاهی هدف ، صرفا اشتباهكاری و گمراه كردن مخاطب است . در اين‏
صورت يك امر غير يقينی را بجای يقينی ، و يا يك امر غير مقبول را بجای‏
مقبول ، و يا يك امر غير ظنی را بجای

يك امر ظنی به كار می‏برد و اشتباهكاری می‏نمايد .
پس هدف انسان از استدلالهای خود يا كشف حقيقت است ، يا به زانو
درآوردن طرف و بستن راه است بر فكر او ، و يا اقناع ذهن اوست برای‏
انجام يا ترك كاری ، و يا صرفا بازی كردن با خيال و احساسات طرف است‏
كه نازيبايی را در خيال او زيبا و يا زيبايی را نازيبا ، و يا زيبايی را
زيباتر ، و يا نازيبايی را نازيباتر سازد ، و يا هدف ، اشتباهكاری است.
به حكم استقراء ، قياسات از نظر اهداف ، منحصر به همين پنج نوع است‏
. و مواد قياسات از نظر تأمين اين هدفها مختلف‏اند .
1 - قياسی كه بتواند حقيقتی را كشف كند " برهان " ناميده می‏شود .
ماده چنين قياسی يا بايد از محسوسات باشد مثل اين كه می‏گوييم : "
خورشيد يك جسم نوردهنده است " و يا بايد از مجربات باشد مثل اين كه‏
" پنی سيلين كانون چركی را در بدن از بين می‏برد " و يا از بديهيات‏
اوليه است مثل اين كه " دو شی‏ء مساوی با شی‏ء سوم ، خودشان مساوی‏
يكديگرند " . و غير از اين سه نوع نيز قضايای يقينی داريم و حاجت به‏
ذكر نيست .
2 - قياسی كه بتواند طرف را وادار به تسليم كند بايد از موادی تشكيل‏
شود كه مقبول طرف است ، اعم از آنكه يقينی باشد يا نباشد ، مقبول عموم‏
باشد يا نباشد . اين نوع قياس را " جدل " می‏خوانند . مانند اين كه‏
شخصی اقوال يك حكيم يا فقيه را قبول دارد . به استناد قول اين حكيم يا
فقيه كه مورد قبول آن شخص است او را محكوم می‏كنيم در صورتی كه خود ما
ممكن است قول آن

حكيم يا فقيه يا مطالب مورد اعتراف او را قبول نداشته باشيم . امثله‏
فراوانی برای اين مطالب می‏توان ذكر كرد . ما به ذكر يك داستان كه مشتمل‏
بر مثالی است می‏پردازيم .
در مجلس مباحثه‏ای كه مأمون برای علمای مذاهب و اديان تشكيل داده بود
و حضرت رضا ( ع ) نماينده مسلمانان بود ، بين حضرت رضا و عالم مسيحی‏
درباره الوهيت يا عبوديت عيسی ( ع ) بحث درگرفت . عالم مسيحی برای‏
عيسی مقام الوهيت و فوق بشری قائل بود . حضرت رضا ( ع ) فرمود : عيسی‏
مسيح همه چيزش خوب بود جز يك چيز و آن اين كه بر خلاف ساير پيامبران‏
به عبادت علاقه‏ای نداشت ! عالم مسيحی گفت : از تو اينچنين سخن عجيب‏
است ، او از همه مردم عابدتر بود .
همين كه حضرت رضا اعتراف عبادت عيسی را از عالم مسيحی گرفت ، فرمود
: عيسی چه كسی را عبادت می‏كرد ؟ آيا عبادت دليل عبوديت نيست ؟ آيا
عبوديت دليل عدم الوهيت نيست ؟
به اين ترتيب حضرت رضا با استفاده از امری كه مقبول طرف بود ( البته‏
مقبول خود امام هم بود ) او را محكوم كرد .
3 - قياسی كه هدف از آن اقناع ذهن طرف و ايجاد يك تصديق است ولو
ظنی باشد و منظور اصلی وادار ساختن طرف به سوی كاری يا بازداشتن او از
كاری باشد " خطابه " ناميده می‏شود . در خطابه بايد از موادی استفاده‏
شود كه حداقل ايجاد ظن و گمان در طرف بنمايد . مانند اينكه می‏گوييم : "
دروغگو رسوای خلق است " ، " آدم ترسو محروم و ناموفق است " .

4 - قياسی كه هدف آن صرفا جامه زيبای خيالی پوشاندن ( به مطلوب )
باشد " شعر " ناميده می‏شود . تشبيهات ، استعارات ، مجازات همه از
اين قبيل است . شعر مستقيما با خيال سروكار دارد . و چون ميان تصورات و
احساسات رابطه است يعنی هر تصوری به دنبال خود احساس را بيدار می‏كند ،
شعر از اين راه احساسات را در اختيار می‏گيرد و احيانا انسان را به‏
كارهای شگفت وا می‏دارد يا از آنها باز می‏دارد .
اشعار رودكی درباره شاه سامانی و تأثير آنها در تشويق او برای رفتن به‏
بخارا كه معروف است بهترين مثال است :

5 - قياسی كه هدف آن اشتباهكاری است " مغالطه " يا " سفسطه "
ناميده می‏شود .
دانستن فن مغالطه نظير شناختن آفات و ميكروبهای مضره و سمومات است‏
كه از آن جهت لازم است تا انسان از آنها احتراز جويد ، و يا اگر كسی‏
خواست او را فريب داده و مسموم كند فريب نخورد ، و يا اگر كسی مسموم‏
شده باشد بتواند او را معالجه كند . دانستن و شناختن انواع مغالطه‏ها برای‏
اين است كه انسان شخصا احتراز جويد و آگاهی يابد تا ديگران او را از راه‏
( مغالطه ) نفريبند ، و يا گرفتاران مغالطه را نجات دهد .
منطقيين سيزده نوع مغالطه ذكر كرده‏اند . ما در اين جا نمی‏توانيم به‏
تفصيل همه آنها را ذكر كنيم ، منتها به بعضی از اقسام آن

اشاره می‏كنيم .
مغالطه به طور كلی بر دو قسم است : يا لفظی است و يا معنوی .
مغالطه لفظی آن است كه منشأ مغالطه ، لفظ باشد . مانند اين كه لفظ
مشتركی را كه دارای دو معنی مختلف است " حد وسط " قياس قرار دهند ،
در صغرای قياس يك معنی را در نظر بگيرند و در كبرای قياس معنی ديگر را
، و قهرا آنچه مكرر شده فقط لفظ است نه معنی ، و نتيجه‏ای كه گرفته می‏شود
قهرا غلط است .
مثلا می‏دانيم كه لفظ " شير " در فارسی مشترك است ميان مايع سفيد و
آشاميدنی كه از پستان حيوانات دوشيده می‏شود ، و ميان حيوان درنده معروف‏
جنگلی . حال اگر كسی بگويد :
مايعی كه در پستان حيوانها وجود دارد شير است .
و شير درنده و خونخوار است .
پس مايعی كه در پستانها موجود است درنده و خونخوار است ، " مغالطه‏
" است . يا اين كه از باب مجاز و استعاره به يك انسان قوی گفته می‏شود
فلانی فيل است . حال اگر كسی قياسی به اين صورت تشكيل دهد :
زيد فيل است .
هر فيلی عاج دارد .
پس زيد عاج دارد .
اين هم مغالطه است .
مغالطه معنوی آن است كه به لفظ مربوط نيست ، بلكه به

معنی مربوط است . مثل آنچه قبلا در نفی ارزش قياس از قول دكارت و غيره‏
نقل كرديم كه گفتند :
" در هر قياس اگر مقدمات معلوم است نتيجه خود بخود معلوم است و
نيازی به قياس نيست ، و اگر مقدمات مجهول است قياس نمی‏تواند آنها را
معلوم كند ، پس به هر حال قياس بی‏فايده است " .
مغالطه اينجاست كه می‏گويد اگر مقدمات معلوم باشد نتيجه خواه ناخواه‏
معلوم است . در صورتی كه معلوم بودن مقدمات موجب معلوم شدن قهری نتيجه‏
نيست . معلوم بودن مقدمات به علاوه اقتران آن معلومات با يكديگر ، سبب‏
معلوم شدن نتيجه می‏گردد ، آنهم نه هر اقترانی ، بلكه اقتران به شكل خاص‏
كه منطق عهده‏دار بيان آن است . پس اين مغالطه از اين جا پيدا شد كه يك‏
مطلب نادرست با ماسك يك مطلب درست در قياس بالا جای گرفته است .
شناختن انواع مغالطه‏ها و تطبيق آنها به موارد كه از چه نوع مغالطه‏ای‏
است ضروری و لازم است . می‏توان گفت قياس مغالطه بيشتر از قياس صحيح‏
در كلمات متفلسفان وجود دارد . از اين رو شناختن انواع مغالطه‏ها و تطبيق‏
آنها به موارد كه از چه نوع مغالطه‏ای است ضروری و لازم است .

نظرات شما عزیزان:

پری دریایی

ساعت1:45---13 فروردين 1393

- [ایمیل]

می گفت با غرور
این چشم ها که ریخته در چشم های تو
گرد نگاه را
این چشم ها که سوخته در این شکیب تلخ
رنگ سیاه را
این چشم ها که روزنه آفتاب را
بگشوده در برابر شام سیاه تو
خون ثواب را
کرده روانه در رگ روح تباه تو
این چشم ها که رنگ نهاده به قعر رنگ
این چشم ها که شور نشانده به ژرف شوق
این چشم ها که نغمه نهاده بنای چنگ
از برگ های سبز که در آبها دوند
از قطره های آب که از سخره ها چکند
از بوسه ها که در ته لب ها فرو روند
از رنگ
از سرود
از بود از نبود
از هر چه بود و هست
از هر چه هست و نیست
زیباترند ، نیست ؟
... من در جواب او ...
بستم به پای خسته لب ، دست خنده را
برداشتم نگاه ز چشم پر آتشش
گفتم:
دریغ و درد
کو داوری که شعله زند بر طلسم سرد
کوبم به روی بی بی چشم سیاه تو
تک خال شعر مرا

گویم ، کدام یک ؟
این چشم های تو ...
... این شعر های من .

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: